Tekno-Sağlık Okuryazarlığı

Tekno-Sağlık Okuryazarlığı

Sağlığımız hepimiz için olabildiğince büyük bir öneme sahiptir fakat günümüzde yoğun iş veya okul temposuyla birlikte sağlığımızı çoğu zaman farkında olmadan ihmal ediyoruz. Bu sorunu çözmek adına yapılan çalışmalarda, çoğu kişiye göre bulunduğumuz çağa adını veren teknolojiden beklenti oldukça fazladır. Sağlığımızı takip etmek, geliştirmek ve hastalıklarımızda tedavi sürecini oldukça hızlandırmak adına tasarlanan tekno-sağlık uygulamaları bu alanda görevini başarıyla sürdürerek çoğu beklentiyi karşılamış ve yaşamımızı kolaylaştırmıştır. Peki, biz bir tekno-sağlık uygulamasında beklentilerimizi neye göre oluştururuz, hangi ölçütlere göre beklentilerimizi karşıladığını nasıl anlayabiliriz ve bir e-sağlık uygulaması sahibi olarak uygulamanın değerlendirmelerdeki yerini nasıl saptarız? Bu soruların cevabını oluşturan “Tekno-Sağlık Okuryazarlığı” kavramını bu yazımda size anlatmaya çalışacağım.

Teknoloji Okuryazarlığı Nedir?

Okuryazarlık kavramı, birçok yeni kavramın ortaya çıkması ile birlikte oldukça geniş bir anlam kazanmıştır. Teknolojiyi kullandığımız alandaki terimleri ve çalışmalarımızı daha rahat bir şekilde anlamak ve geliştirmek için “teknoloji okuryazarlığı” adı altında topluyoruz. Aynı zamanda bu kavram, Uluslararası Teknoloji Eğitim Derneği tarafından, teknolojiyi kullanma, yönetme, değerlendirme ve anlama becerisi olarak tanımlanmaktadır (3). Teknoloji okuryazarlığı kavramının bireylere kazandırmak istediği yetkinlikler arasında; bireylerin güncel ve gelecek dönemdeki teknolojinin getirilerine uyum sağlamaları, toplumun ve teknolojinin karşılıklı ilişkisini teknik terimlere hâkim olarak daha aktif bir biçimde takip etmeleri ve teknoloji ile yapılabilecek birçok projenin farkında olmaları yer almaktadır.

Sağlık Okuryazarlığı Nedir?

Sağlık hizmetleri günümüzde her ne kadar gelişse de bireylerin kendi sağlıklarına dikkat etmeleri, kendi sağlık sorumluluklarını almaları, bilgiyi anlamaları ve sağlıklarını takipte olması her zaman önemini korumuştur. Tüm bu beklentilerin temelinde ise bireylerin sağlık okuryazarlığı kabiliyetleri yer alır (2). Amerikan Tıp Birliği (AMA), sağlık okuryazarlığını “Sağlık ortamındaki işleyiş için gerekli olan temel okuma ve işlemsel görevleri yerine getirme yeteneğini içine alan becerilerin bir takımyıldızı” olarak tanımlamaktadır. Bireylerin sağlık sorunlarını fark etmesi ve karşılayabilmesi ile ilgili yapılan tanım ise, “Bireylerin, sağlıkla ilgili uygun kararlar alması için gerekli olan temel sağlık bilgisini ve hizmetlerini edinme, işleme ve anlama kapasitesine sahip olma derecesidir.” Bu tanımlamalardan da anlayacağımız gibi bir sağlık okuryazarı sağlık sorunu yaşadığında bunu fark etmeli, tedavi sürecini iyi yönetmeli ve bilgileri anlayarak sağlık durumlarını özenli bir şekilde takip etmelilerdir.

Tekno-Sağlık Okuryazarlığı Nedir?

 Teknolojinin ve alanında uzman kişilerin katkılarıyla birlikte günümüzde birçok ihtiyaç teknoloji sayesinde çözülebiliyor. Sağlık alanında bireylerin tedavi süreçlerini hızlandırmak, verimli bir şekilde takip etmek ve sağlığımıza dikkat etmek adına yapılan teknolojik uygulamaları e-sağlık adı altında topluyoruz. Fakat hem ülkemizde hem de dünyada teknoloji okuryazarlığı ve sağlık okuryazarlığı oldukça düşük bir seviyedir. Bu alanda işimizi kolaylaştırmak adına dünyaya yeni bir kavram kazandırmaya karar verdim: Tekno-sağlık okuryazarlığı. Tekno-sağlık okuryazarlığı, e-sağlık uygulamaları hakkında bireylere yorumlar yaptırmayı, bilgilendirmeyi ve bu alanda yapılabilecekler konusunda toplumu bilinçlendirmeyi hedeflemektedir. Toplumun tekno-sağlık okuryazarı bir bireyden beklentisi ise; e-sağlık uygulamalarını yorumlaması, bu konuda çevresindekileri bilgilendirmesi, sahip olduğu koşulları geliştirmek adına harekete geçmesi ve aktif olarak e-sağlık uygulamaları ile toplum arasındaki ilişkiyi canlı tutmak adına köprü görevi görmesidir.

Neden Tekno-Sağlık Okuryazarlığı Kavramına İhtiyaç Duyuyoruz?

Hepimiz bilişim çağında yaşayan şanslı bireyleriz ve bu çağda yaşıyor olmamızın bizi şanslı kılan en önemli etkenlerinden birisi de teknolojiyi birçok dalla birleştirerek multidisipliner bir hale getirmemizdir. Sağlığımızı sürekli takip etmek ve kendimize bakıyor olmak aslında bizim için oldukça büyük bir önem arz eder, bu sebeptendir ki teknolojiyi multidisipliner bir alan haline getirmek adına yapılan çalışmalar arasında en çok dikkat çeken konu başlıklarından birisi de tekno-sağlık uygulamalarıdır. Bu uygulamalar sayesinde attığınız adım sayısından tutun yediğiniz besinlerin kalori değerlerini ölçüp sağlığınızı oldukça yakından takip edebilirsiniz. Bu uygulamaları yakından takip etmek adına hem teknoloji hem de sağlık okuryazarı olmamız çok kritik bir öneme sahiptir. E-sağlık alanında bilgi sahibi olmamızın önemine rağmen tekno-sağlık okuryazarlığını yukarıda size tanımlarken bahsettiğim hem ülkemizde hem de dünyada sağlık ve teknoloji okuryazarı birey sayısı oldukça düşük bir seviyededir. Ülkemizde ve dünyada bu derece kritik öneme sahip olan her iki konunun da okuryazarlık oranının düşük olması oldukça üzücü bir durumdur. Bu sorunumuzu ele aldığımda en güzel çözümlerinden birinin tekno-sağlık okuryazarlığı olacağını düşünüyorum.

Bir Tekno-Sağlık Uygulamasını İncelerken Nelere Dikkat Etmeliyiz?

2001 yılında Eysenbach, editörlük görevini yürüttüğü Journal of Medical Internet Research dergisinde “What Is E-Health?” adlı makalesinde e-sağlığın tanımını yaparak e-sağlığın 10E’sini açıklamıştır. Bu 10E kavramları ise;

  • Efficiency (Verimlilik) ,
  • Evidence based (Kanıta dayalı) ,
  • Enhancing quality of care (Bakım kalitesini arttırmak),
  • Encouragement (Teşvik) ,
  • Education (Eğitim),
  • Enabling information (Bilgi sağlama),
  • Empowerment of consumer and patients (Tüketici ve hastaların güçlendirilmesi),
  • Extending the scope of healthcare (Sağlık bakımı kapsamının genişletilmesi)
  • Ethics (Ahlak),
  • Equity (Eşitlik)’tir.

Eysenbach’ın 2001 yılında yaptığı bu çalışma birçok yazıyla desteklenmiştir(1). Ben bu kavramları günümüzdeki gelişmelere uyarlayarak bir puan cetveli oluşturdum böylece tekno-sağlık okuryazarı olan bir bireyin uygulamaları yorumlarken tek bir kaynaktan yararlanmasını, yorumlarının kitleler tarafından göreceği saygınlığın arttırılmasını ve karşımıza çıkan bir uygulamanın faydalı bir sağlık uygulaması olup olmadığını kolayca anlamamız için bir kılavuz oluşturmayı hedefledim. Bu puan cetvelinde yer alan başlıklara göre uygulamalara puan vereceğiz. Aynı zamanda puan aralıklarının da bir grubu bulunmaktadır bu aralıklara göre de uygulamaları sınıflandıracağız. İlk önce puan cetvelinde yer alan başlıklarımızı tanıyalım:

  • Uygulama Öncesi ve Uygulama Sonrası Kullanılan Çözümlerin Karşılaştırılması (0-5 puan): Burada dikkat etmemiz gereken nokta uygulamanın kendisini kullandırmaya yönelik kullanıcıya sunduğu avantajlar nelerdir, kullanıcı neden bu sorunun çözümünde e-sağlık uygulamasına başvurmalı?sorusuna cevap aramaktadır. Örneğin Pharmaino start-upımızın projelerinden biri olan Super PhARmacist, kullanıcıya bilgi almak istediği ilaçlar hakkında prospektüsü sesli bir şekilde anlatmaktadır ve bunun için kişinin telefonundan uygulamayı açıp kamerasından ilacı görüntülemesi yeterlidir. Bu proje özellikle görme konusunda sorun yaşayan kullanıcılarda prospektüsü okumak yerine hızlı ve kesin bilgi alma ihtiyacını karşılamaktadır bu sebepten tercih edilmesi beklenmektedir.
  • İncelediğimiz e-sağlık uygulamasını benzerlerinden ayıran özellik veya özellikleri   (0- 3 puan): Bu başlık özelinde de uygulamayı diğer rakiplerinden farklı kılan özelliklerini inceliyoruz. Mesela Mandarin Health uygulamasını rakiplerinden farklı kılan en önemli özelliklerden biri içeriğinde oyunlaştırılmış meydan okumalar bulundurmasıdır bu farklılık kullanıcının uygulamayı kullanma ve kendisinden yapılmasını istenenleri daha motive olarak yapmasını sağlamaktadır.
  • Uygulama maliyeti (0-5 puan): Tekno-sağlık okuryazarlığına ait önemli bir değerlendirme konusu olan uygulama maliyeti, e-sağlık ile çözülmesi amaçlanan problemin çözümünün maliyetini arttırıp arttırmadığını saptayıp iki durumda da karşılaşılan durumu yorumlamaktır. Bu durumu yorumlamamız için ilgimizi ilk çeken veri uygulamanın maliyeti olmalıdır. Yapılan projelerin sorunlara çözümü kadar maliyetleri de büyük bir önem arz etmektedir. Bu konuda iyi bir planlamaya sahip olmayan birçok uygulamanın kapandığını görmekteyiz.
  • Sürdürülebilirlik (0-3 puan): E-sağlık uygulamalarında toplumun her yaştan hasta veya hasta adayı bireye hitap edilmesi beklenir bu hedef için de hastaların durumlarının düzenli takip edilmesi gerekir çünkü hasta olan biri iyileşebilirken sağlıklı bir birey hastalanabilir bu sebepten e-sağlık uygulamalarının sürdürülebilirlik planları büyük önem arz etmektedir. Bu kritik öneme sahip sürdürülebilirlik başlığı adı altında, incelediğimiz uygulamada bize 5 sene sonra farklı olarak ne sunacağını, bizim neden bu uygulamayı en az 10 sene kullanmamız gerektiğini sorgulayacağız.
  • Uygulama çözülmesi amaçlanan problemdeki ihtiyaçları karşılama potansiyeli (0-5 puan): Tasarlanan veya yapılan her uygulama, proje ve girişimin en önemli özelliği ihtiyaçlarımızı karşılamalarıdır bu doğrultuda her uygulamanın kıyaslanabilir en önemli ölçütlerinden birisi de o uygulamanın ihtiyaçlarımızı karşılayabilme yeteneğidir. Bu yeteneği ölçmek adına sizdenkendinizi incelediğiniz uygulamaya gerçekten ihtiyacı olan bir kullanıcı olarak düşünmenizi ve ihtiyaçlarınızı ne derece karşıladığını ölçmemiz gerekir.
  • Uygulamanın sosyal farkındalık gücü (0-5 puan): Teknoloji kullanılsın veya kullanılmasın artık tüm projelerden kullanıcılarına sosyal sorumluluk imkânı sunulması bekleniyor çünkü bireyin kendisi adına bir çalışma yaparken aynı zamanda ihtiyaç sahibi canlılara veya durumu kötü olan insanlara yardım etmesi o kişinin manevi ihtiyaçlarını karşılayan bir unsur bu sebepten bu başlık da oldukça kritik bir öneme sahiptir.
  • Zaman Planlaması (0-4 Puan):  Uygulamaların hem pazara sunulmadan önce hem de pazara sunulduktan sonra belirlenen sürdürülebilirlik hedeflerine bağlı olarak çizilen yol haritaları ve diğer bileşenlerin tutarlı olması çok kritiktir. Bu durum hem yarışmalarda jürilerin hem de o uygulamanın hitap ettiği hedef kitlenin güvenini etkilemektir.

Tüm değerlendirme kriterlerimizi yani başlıklarımızı 1-5 arası puan vererek değerlendirmeliyiz. Toplanan puanlar neticesinde de aşağıdaki tablodan uygulamamızın durumunu görmüş olacağız.

0-6 Puan aralığı7-12 Puan Aralığı13-19 Puan Aralığı20-24 Puan Aralığı25-30 Puan Aralığı
MerkürVenüsNeptünUranüsJüpiter

            Benim için mükemmel bir proje içerisinde sonsuz yaratıcılığı, kaynağı ve varlığı barındırmalıdır. Bu yüzden benim fikrime göre incelediğimiz en büyük proje uzaydır. Ben de bu fikrime burada puanlama gruplarında gezegen isimlerini kullanarak yer vermek istedim. Merkür, Güneş Sistemi’ndeki en küçük gezegen Jüpiter ise en büyük gezegendir. Neptün de bu sıralamada orta sıralarda yer almaktadır.

          Uygulamamızın bulunduğu sınıf ne ifade ediyor?

 Merkür ve Venüs: Bu sınıfta yer alan uygulamaların eksik olan kriterleri iyi bir planlama ile geliştirilmeli ve Jüpiter bir uygulama olmaya hak kazanana kadar projenin pazara sunulması bekletilmelidir. Bu alanda planlama ile ilgili olarak en temel konulardan başlanıp ardından projeyi ekstra zenginleştirecek özellikler eklenmelidir. Örneğin Uygulamanın çözmesi gereken problemi çözme potansiyelini geliştirme çalışmalarına projenin kazandıracağı sosyal farkındalık özelliklerine göre öncelik verilmelidir.

Neptün ve Uranüs: Neptün veya Uranüs sınıfındaki bir uygulama muhtemelen pazara hazır olup olmadığı tartışılan bir uygulamadır. Bu aşamada bir uygulama zaman planlamasından başlanarak yol haritası geliştirilmelidir.

Jüpiter: Pazara sunulmuş bir uygulama ise artık hedef kitleyi korumak ve geliştirmek adına kaliteli sürdürülebilirlik planları oluşturmaya yoğunluk verilmelidir. Uygulama henüz pazarda değilse de son hazırlıkları yapılıp pazara çıkma konusunda gerekli prosedürler başlatılabilir.

Yukarıda bir e-sağlık uygulamasını incelerken nelere göre inceldiğimizi ve sonunda nasıl sınıflandırdığımızı öğrendik şimdi sizinle beraber bir e-sağlık uygulamasını bir tekno-sağlık okuryazarı olarak inceleyeceğiz.

Help Steps

Yaşadığımız teknoloji çağında her geçen gün bize sunulan yeni imkânlar işlerimizi kolaylaştırırken bizi hem tembelleştiriyor hem de hareketsizleştiriyor ve bu durum zaman içerisinde sağlığımız açısından büyük problemlere yol açıyor. Bu hareketsizliğin önüne geçmek adına çalışan ve kendimiz için bir şeyler yaparken başkalarına da yarar sağlamamızı sağlayan Help Steps, oldukça başarılı bir e-sağlık uygulamasıdır. Bir de bu uygulamaya bir tekno-sağlık okuryazarı penceresinden bakalım.

Uygulamada kayıt olup profilimizi oluşturduktan sonra o andan itibaren saat 00.00’a kadar attığımız tüm adımlar uygulama tarafından sayılıyor. Gün sonunda saat 00.00’dan önce dönüştür butonundan adım sayımızı HS (uygulama içindeki adım sayısı birimi)’ye mutlaka dönüştürmeliyiz çünkü saat 00.00’da adım sayısı uygulama tarafından sıfırlanıyor böylece yeni güne başlamış oluyoruz. Adımlarımızı dönüştürdüğümüz HS’leri de uygulama içinde istediğimiz yere bağışlayabiliyoruz. En çok ilgimi çeken noktalardan birisi de arkadaşlarımızı ekleyip onlara HS gönderebilmemizi sağlayan özellik. Bu durum uygulamayı kullanmaya yeni başlayan birçok kişi için motivasyon kaynağı olabilir. Help Steps uygulamasının kısaca özelliklerine değindik şimdi de bilgilerimiz ışığında bir değerlendirme yapalım.

Uygulama maliyeti: 5 Puan

Bu başlık altında aslında uygulamanın maliyeti ile uygulama olmadan kullanılan çözüm yollarının maliyetini karşılaştırıyoruz. Burada incelediğimiz Help Steps uygulamansının ise çözdüğü 2 farklı sorun var bunlar; gün içinde attığımız adamları sayamıyor oluşumuz ve bağışların genelde maddi yolla yapılması. Bu sorunlar arasında maliyet içeren tek konu bağış konusu ki uygulama bu sorunu da tek maliyet kaynağını adım sayılarımız olarak ele almış ve bu konuyu çözüme kavuşturmuştur. Tüm bu olanakları düşününce bu başlık altında yapılabilecek en güzel çalışmalardan birini yapmışlar.

Sorunun e-sağlık sonrası çözümünün e-sağlık öncesine göre avantajı: 3 Puan

Çözdüğümüz sorun günlük attığımız adım sayısıdır. Tabii ki sağlığımızı takip etmek adına bu sorunun çözüme kavuşması oldukça önemli fakat burada yürüyüş konusunda kişilere hastalıkları ve kullandıkları ilaçlara göre adım sayısı hedefi verilmesi bu uygulamayı çok daha güvenilir kılacaktır diye düşünüyorum çünkü bazı kullanıcılar net kurallar olmadığı için bu işi yarış haline getirip gereğinden fazla yürüyüş yaparak kendilerine zarar verebilirler.

Uygulama çözülmesi amaçlanan problemdeki ihtiyaçları karşılayabilme potansiyeli: 4 Puan

Adım sayma ve bağış konuları gerçekten büyük bir ihtiyacı karşılıyor fakat yukarıda bahsettiğim gibi kişiye özel tedavi ve spor programının olması bu uygulamayı çok daha zenginleştirecektir.

İncelediğimiz e-sağlık uygulamasını benzerlerinden ayıran özellik veya özellikleri nelerdir: 2 Puan

Help Steps uygulaması adımları bağışlama yöntemi ile benzeri birçok uygulamadan ayrılmaktadır.

Zaman Planlaması:2 Puan

2021 Planları arasında on milyon yerli kullanıcıya ulaşmak olan uygulama şu anda bu hedefinin oldukça uzağında yer almaktadır. Fakat diğer konular ile ilgili yaptığım araştırmalar neticesinde olumsuz bir veriye rastlamadım.

Uygulamanın sosyal farkındalık gücü: 5 Puan

Bu alanda adımları bağışa dönüştürerek oldukça yaratıcı bir şekilde yepyeni bir bakış açısı kazandırdılar.

Sürdürülebilirlik: 2 puan

İlerleyen dönemde uygulamadan bireysel kazanç elde edilmesine yönelik çalışmalar yapılıyor. Bireysel kazanç beraberinde hem iyi hem de kötü özellikleri getirecektir. İyi bir özellik olarak ihtiyaç sahibi kişiler için miktarı belli olmasa da bir gelir kaynağı olacaktır ama açıkçası ben bu özelliğin kötü yanlarından dolayı endişe duyuyorum çünkü uygulamadaki sosyal farkındalık yönünün azalacağını düşünüyorum. Aynı zamanda bilinçsizce para kazanmak adına yürüyüş yapan insanların kendilerine zarar verme ihtimali de beni kaygılandıran sebepler arasında yer alıyor.

  • Yaptığımız puanlamalar sonucu Help Steps uygulamasının tekno-sağlık okuryazarlığı puanı: 23’tür yani uygulama Jüpiter sınıfında yer almaktadır.

Bu yazımda toplumun sağlık ve teknoloji ile olan gelişiminde öğrenme konusundaki yükünü azaltmak adına ürettiğim “tekno-sağlık okuryazarlığı” kavramını yakından tanıdık ve hatta ilk değerlendirmemizi de yaptık. Bu alanda yapılacak çalışmaların ve araştırmaların gelişerek artmasını çok isterim çünkü gün geçtikçe teknoloji daha multidisipliner bir hale geliyor, biz de toplum olarak bu değişimde bilinçli bir şekilde rol alırken teknolojinin değişimine ve gelişimine yön vermeliyiz.

Unutmayınız, ‘Dev gibi bir iz bırakmak için karınca gibi çalışmak gerekir.’

Baran AKIN

İstanbul Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi

 PharmaIno Management Intern

Kaynakça

1 ) TOYGAR Şükrü A. , Ağustos 2018, E-Sağlık Uygulamaları, Yasama Dergisi, 37: 101-123.

2) YILMAZEL G. , ÇETİNKAYA F. , Şubat 2016, Sağlık Okuryazarlığının Toplum Açısından Önemi, TAF Preventive Medicine Bulletin, 15(1), 69-74.

3) AYDOĞAN D. , Temmuz 2013, AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 2(3), 34-59

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir