Size cebinizdeki paranın yarısını çöpe atmanızı söylesem yapar mıydınız? Bir konuda tedavi görüyorsunuz ve kullandığınız ilacı çöpe atmanızı söylesem atar mıydınız? Şu anda tedavi gören birçok hasta, ilaç kullanımını düzgün bir şekilde gerçekleştirmediği için fark etmese de tam olarak bunları yapıyor. Normal şartlarda, teoride sağlık sistemimizin düzgün bir şekilde işlediğini, hastaların ilaçlarını düzgün bir şekilde kullandıklarına inanırız. Ama bu yazıda da öğreneceğiniz gibi aslında gerçek bu şekilde işlemiyor. Bu yazının sizi hasta uyuncu konusunda aydınlatacağına inanıyorum. Yapay zekanın çokça geliştiği bu noktada ülkemizi ve dünyayı saran uyunç problemine, çözümlerine ve eczacının bu paradigmadaki konumuna değineceğim.
Hasta uyuncu nedir ve neden önemlidir?
Hasta uyuncu, hastaların reçete edilen ilaçları tedavi protokolü doğrultusunda kullanıp kullanmadığını ifade eder. Uyunç; ilacın verilen dozda, önerilen sürede ve eczacı tarafından önerilen şekillerde tedavi protokolüne göre kullanılmasıdır. Uyunç eksikliği ise ilacın hatalı kullanımına ve dolayısıyla tedavinin aksamasına yol açan bir sorundur. Aynı zamanda hasta uyuncu, bir ilaç piyasaya çıktığında güvenlik ve etkinliğini denetlemek amaçlı farmakovijilans takibi için esastır (1, 2).
Dünya Sağlık Örgütü’ne göre her iki ilaçtan biri hastalar tarafından doğru şekilde kullanılmamaktadır (3). Bugün, tedaviye başlayan hastaların tahmini yüzde 70’i, 1 yıl içinde ilacı bırakıyor. Bu, küresel ilaç endüstrisine yılda yaklaşık 30 milyar dolara mal oluyor (4). Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de hasta bilgilendirilişinin yetersizliği nedeniyle hastalar yanlış ilaç kullanım şekillerine sahiptirler. Bu durum, tedavide olumsuz sonuçlara sebep olarak halk sağlığını tehdit etmektedir.
Sağdaki tablo 2013’teki doktorlara uygulanan bir anketin sonuçlarını gösteriyor. Ankete göre doktorların %95’i, hastalarının %30 veya daha azının uygun ilaç dozuna ve tedavi planlarına tam olarak uyduğuna inanmaktadır. Hekimlerin hasta uyuncu konusunda çok düşük beklentilerinin olması durumun vahimliğini göz önüne sermektedir (5).
Bana göre eczacılar, hasta uyuncunun arttırılmasının yapı taşıdır. Eczacılar gerek hastalık bilgisi gerek ilaç danışmanlığı olsun hastayı en iyi ve en güzel şekilde yönlendiren sağlık çalışanlarıdır. Eczaneler hastanın sağlık sistemi içerisinde uğradığı son duraktır. Bu durum, hastayı bilgilendirmek, motive etmek ve takip etmek gibi süreçler konusunda eczacının önemini kanıtlıyor. Ancak, eczanelerde hasta uyuncunu arttıracak yöntemler eksik kalabiliyor.
Yapay zekâ problemlerimizin çözümü olabilir mi?
AI (Artificial Intelligence) kısaltmasıyla da ifade edilen yapay zeka insan zekasını taklit ederek görevleri yerine getiren ya da servisleri geliştiren sistemler veya makinelerdir. Örneğin sohbet robotları kullanarak konuşabilir ya da öneri motorlarıyla otomatik olarak önerilerde bulunabilirler (7).
Bir dizi yeni şirket, hasta uyuncunu arttırmak için yapay zekâ odaklı teknolojiler geliştirmektedir. Şirketler, hasta kimliğini, ilaçları ve yutmayı görsel ve otomatik olarak doğrulamak, yutma/doz hatırlatıcıları göndermek ve hasta davranış profiline göre uyarlamak için aplikasyonlar geliştirmektedir. Bu şekilde, halka sunulan bazı platformların, uyuncu %50’nin üzerinde arttırdığı gösterilmiştir (2).
Sağdaki şemada eczanelerde ilaç ile ilgili bilgi almak için başvurulan kaynaklar yer alıyor. Görüldüğü üzere çalışanlar çoğunlukla bir yazılım olan RxMediaPharma’ya danışıyor (6). Bu durum olası bir yazılımın, yani, çok daha iyi sonuçlar veren bir yapay zekanın eczacılar ve eczacı teknisyenleri tarafından kullanılma ihtimalini kanıtlıyor.
Türkiye’deki halk sağlığını ciddi anlamda tehlikeye atan hasta uyuncunun ve hasta eğitiminin eksikliğini yapay zekayla eczaneleri destekleyerek giderebiliriz. Bu sayede, ülkemize ve dünya sağlığına büyük bir katkıda bulunabiliriz.
Güncel yapay zekâ çözümleri nelerdir?
- Sohbet Robotları: Yapay zekâ, kişiselleştirilmiş bir hasta profili oluşturabilir ve günlük ilaçlarını takip etmeye yardımcı olmak için onlarla etkileşim kurabilir. Hastaların ilaçla ilgili sorularını yanıtlamaya yardımcı olur ve uyunç eksikliği nedenlerini ele alır. Örnek olarak Roborto ve Maxwell’i verebiliriz.
- Akıllı Haplar: Bu haplar, ilacın içine yerleştirilmiş, tüketildiğinde vücutta çözülen ve giyilebilir biyosensörler içerir. Telefonlara sinyal göndererek uyuncun gidişatının takip edilmesini sağlarlar. Örnek olarak Proteus Digital Health ve Abilify MyCite verilebilir.
- Bilek Bandı Sensörleri: İlacın ambalajından çıkarılması ve tüketilmesi bilek hareketleri izlenerek denetlenebilir. Hastalar ilacı belirtilen zamanda tüketmediğinde hatırlatıcılar gönderilir.
- Oyunlaştırma: Özellikle kronik hastalıklar söz konusu olduğunda, hastalığı ve yan etkilerini her gün yönetmek zahmetli hale gelebilir. Hastalık yönetimini oyunlarla birleştirmek, rutin tedavi süreçlerini daha az sıkıcı hale getirebilir. Bu tür oyun tabanlı uygulamalar, sürekli hastaları ödüllendirerek bir davranış değişikliği sağlamayı amaçlıyor.
Örnek olarak, hastalar Mango Health uygulamasını kullanırken, uyunç düzgün olduğu için oyun içi para birimi kazanıyorlar. Bu sayede, gerçek hayatta da ödüller kazanabiliyorlar. Diğer bir örnek ise DIDGET. Özellikle çocuklar tarafından kullanılan Bayer’in oluşturduğu DIDGET, Nintendo oyun sistemlerine bağlanabilir. Hastalar kan şekerlerini düzgün monitörlediğinde oyunlarda yeni karakter ve kıyafetler hediye eder.
- Uygulamalar: Şu anda Apple (iOS) ve Android’de hasta uyuncunu iyileştirmeye yardımcı olmak için birden fazla uygulama bulunmaktadır. Bu uygulamalar doğru zamanda doz uyarısı, ilaç tüketim alışkanlığını takip etme, tekrardan ilaç almak için hatırlatıcı oluşturma, hastanın görüntüsünden ilaç alıp almadığını takip etme gibi özellikleri içerir. Örnek olarak Groove Health, AiCure, Medisafe verilebilir.
- Akıllı Paketleme: İlaç dağıtım aletleri hastaların doz ve hatırlatıcı girip telefonlarıyla senkronize edebilecekleri cihazlardır. Cihaz, sesli sinyal vererek ilacı hastaya sunar. Bazı cihazlarda hastayla sohbet etme seçeneği vardır. Cihazın kapağındaki sensörler ve kalan hapların ağırlığı hastanın ilacı kullanımını takip eder. Örnek olarak Fellow Smart Pillbox, CleverCap, Propeller Health, Hero Pill Dispenser verilebilir (8).
Eczacılar yapay zekadan nasıl yararlanabilir?
Sağlık, insanın hayatı yaşama biçimine, alışkanlık ve davranışlarına bağlı bir hassasiyeti içeriyor. İnsanlara verilen en ufak bir bilgi ya da tedavi motivasyonu müthiş bir değişime sebep olabilir. Bir kişinin bile değişmesi, uyuncunun artması dalgalar halinde başkalarını da etkileyebilir. Sosyal varlıklar olarak birbirimizden çok etkileniyoruz. Birimizin değişmesi demek ondan etkilenen bir sürü kişinin daha değişmesi anlamına geliyor. Yani, bir kişinin sağlığı halk sağlığını ve dünya sağlığını temsil ediyor. Bu durumda, eczacıların ve eczane çalışanlarının yapay zekadan yararlanarak yukarıda bahsettiğim yöntemleri hastalarına teşvik etmeleri, öğretmeleri önem kazanıyor. Hasta takip sistemleri ve hastaya tedavinin düzgün bir şekilde açıklanması hayati önem taşıyor.
Yapay zekâ, geleceğin kaçınılmaz bir parçası olacak. Ona direnmek ve ondan korkmak yerine milyonlarca insanın sağlığını etkileyen problemlerimize odaklanarak bir çözüm yolu üretebiliriz. Türkiye’nin sağlık sistemini güçlendirerek hem sağlık çalışanını bilgilendirip desteklemek hem de hastanın tedavi sürecini her anlamda iyileştirebiliriz. Yukarıda bahsettiğim yöntemleri kullanarak ya da yeni yöntemler üreterek geleceği şekillendirebiliriz.
“Eczacılar yapay zekadan nasıl yararlanabilir?” sorusuna bu yazının sonunda sizin de birçok cevap üretebileceğinize inanıyorum. Yaratıcılığımızı kullanarak yeni yöntemler inşa edebiliriz. Birlikten güç doğar ve biz sınırsız olasılıklarda daha iyi bir şimdi yaratarak geleceği şekillendirebiliriz.
Referanslar
1. Toklu HZ. The role of the doctor and pharmacist in improving patient compliance in the process of rational drug use. Turkiye Aile Hekimligi Dergisi. 2010;14(3):139–45.
2. Frances Denney, Dr Rachel Free. AI & patient compliance [Internet]. 2019 [cited 2022 May 3]. Available from: https://cms.law/en/svk/publication/ai-patient-compliance
3. Titck – Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu. [cited 2022 May 3]; Available from: https://www.titck.gov.tr/faaliyetalanlari/ilac/akilci-ilac-kullanimi
4. Using Artificial Intelligence to Improve Patient Adherence Results and Patient Outcomes – Eularis. [cited 2022 May 3]; Available from: https://eularis.com/using-artificial-intelligence-to-improve-patient-adherence-results-and-patient-outcomes/
5. CHRISTOPHER POWER. Patient Compliance Rated Low by Physicians According to a New DoctorDirectory.com Survey [Internet]. Gouvernement du Québec, Ministère de l’Éducation, Direction générale du développement pédagogique; 1980 [cited 2022 May 4]. Available from: https://www.prweb.com/releases/2013/9/prweb11095471.htm
6. Demirci B, Ayhan FÇ, Abacıgil F. Attitudes of pharmacy workers on rational drug therapy: A cross sectional survey. Haseki Tip Bulteni. 2019;57(4):339–44.
7. Yapay Zeka (AI) nedir_ _ Oracle Türkiye. [cited 2022 May 3]; Available from: https://www.oracle.com/tr/artificial-intelligence/what-is-ai/
8. The Role AI Is Playing In Healthcare Patient Adherence BLOG [Internet]. Available from: https://nsghts.axtra.com/blog/the-role-artfcal-ntellgence-a-s-playng-n-healthcare-patent-adherence
4. Dönem Marketing Intern
Yeditepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
