Hepimiz bir kokunun bize neler hatırlatabileceğini zaman zaman keşfetmişizdir. Oturduğumuz yerden yıllar önce yaşanmış bir anıyı ya da kilometrelerce uzaktaki evimizi hatırlamak bir kokuyla mümkündür. Kimi zaman tanıdık bir parfüm, arkadaşımızı; kimi zaman bir yemeğin kokusu, annemizi hatırlatır. Bir duyguyu yeniden yaşarız. Bu, bazen özlem olur bazen tiksinti. Peki, teknoloji istediğimiz kokuları kilometreler ötesine taşıyabilecek kadar gelişmiş midir?
Teknoloji, bugüne kadar görselleri ve sesleri gerçeğe yakın bir şekilde aktarma konusunda geniş bir kullanım alanına sahip olmuştur. Son model olarak ifade edilen bir televizyon size çok iyi görüntü kalitesi sağlayabilir. Bir telefon sayesinde sesin size iletilmesi de oldukça alışılmış bir durum haline gelmiştir. Gelgelelim bahsedilen televizyon, izleyicisine bir çileği tattıramaz ya da cep telefonu sayesinde bir köpeğin başını okşayamazsınız. Peki bir çiçeği koklayabilir misiniz?
Kokunun algılanabilmesi için herhangi bir cisimden çıkan koku moleküllerinin hava ile karışması gerekir. Havaya karışan koku molekülleri solunan hava ile burun konkalarına gelir. Regio respiratoria bölgesinde yavaşlayan hava ısınır ve nemlilik kazanır. Böylece havadaki koku molekülleri çözülmüş olur. Reseptörlerle algılanan koku molekülleri, koku sinirleri ile beyne iletilir. Bu sinirler, kafatasına dahil olduktan sonra koku soğanına gelir. Buradan çıkan aksonlar beynin koku merkezi olan temporal loba gider. Böylece kokunun algılanmasını sağlar.
Kokular ve hatıralarımız arasında güçlü bir ilişki bulunmaktadır. İngiltere’nin en eski bilimsel dergilerinden biri olan Nature’de yayınlanan bir çalışmaya göre, koku alma, iki bölge arasındaki beyin dalgaları aracılığıyla gerçekleşiyor; bunlardan biri ikincil koku alma bölgesi olarak da bilinen, koku depolanması ve bir sonraki karşılaşmada hafızadaki koku ile kıyaslanmasında temel kısım olan entorhinal korteks; bir diğeri ise hipokampüs olarak adlandırılan, hafızada çok önemli bir yeri olan ve bize geçmiş olayları hatırlatan beynin zonu. Hipokampüs, koku alma soğanının hemen yanında yer aldığından dolayı koku ile anıların ilişkilendirilmesinde anlamlı bir çıkarım olarak kabul edilmektedir.
Koku güçlü bir duyudur ve davranışlarımızın veya hislerimizin değişmesine sebep olabilir. Kaygı ve öfke kontrolü, dikkat eksikliği, uyku düzensizliği gibi çeşitli problemler için tıpta oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır. Yapılan bir çalışmada, inhalasyon yöntemi ile hastaya uygulanan deney grubunun ortalama anksiyete düzeyinde %12’lik bir azalma meydana gelmiştir. İnhale edildiği zaman virüslerin vücudumuza yerleşmesini engelleyen, bakteri oluşumunu önleyen kokular da mevcuttur. Elbette bu kokuların tıbbi bitkilerden elde edilmiş olması, dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan biridir.
Teknoloji kısa zamanda hızla gelişmiş olmasına rağmen 20. yüzyıla kadar ses ve görüntü dışında bir ileti oluşturamamıştır. 20. yüzyılla birlikte teknoloji üçüncü bir duyuyu da kendisine uyarlamayı denemiştir. Dijital koku teknolojisi, koku entegre edilmiş olan dijital medyayı algılama, iletme ve alma teknolojisidir.
Kokunun dijital ile ilk kombinasyonu 1906’da bir sinema sahibinin, Rose Bowl’un bir sahnesi sırasında seyircilere gül kokusu yaymasıyla, tamamen manuel olarak gerçekleşmiştir. Bu hamleden sonra ise akıllarda bunu otomatik yapabilecek bir teknoloji olup olmadığı sorusu kalmıştır. Teknolojinin önemli bir alanı olan ve önemi giderek artan dijital koku teknolojilerine odaklanan birçok proje mevcuttur.
Dijital Koku Teknolojilerini Kullanan Projeler
– AromaRama
Eylül 1959’da Charles H. Weiss’in yönettiği “Behind The Great Wall” filmi ile önceden belirlenmiş kokuları havalandırma boşluğundan pompalayan bir sistem olan AromaRama kullanıldı. AromaRama ile filmde geçen tütsü, duman, zift, portakal ve baharatlardan oluşan 72 koku seyircilere sunuldu. Cihaz üç ana bileşenden meydana gelmekteydi. Bunlardan ilki önceden belirlenmiş yoğunluktaki kokulardı. İkincisi doğrudan projektöre bağlanarak kokuların salınmasını otomatik işaret eden bir zamanlayıcıyken üçüncüsü de sinemanın hava kontrol sistemi arasına yerleştirilmiş koku giderici elektronik çözeltilerdi. Kullanılan kokuları ise AromaRama üretmiyordu. Yapılan hesaplamalara göre 600 kişilik bir tiyatronun AromaRama ile donatılması 2 hafta içinde 4.500-7.500 $ arasında bir bütçeye mal olacaktı. Gelgelelim cihaz yeterince iyi çalışmadı ve kötü eleştirilere maruz kaldı. The New York Times, filmde kullanılan kokuları “Seyredilen şeye uyan fakat çoğu zaman atmosferi bozan sentetik kokular” olarak tanımladı.
– Smell-O-Vision
AromaRama’dan hemen bir ay sonra Chicago’da Hans Laube, Scent of Mystery filmi ile Smell-O-Vision’u kullanıma sundu. Smell-O-Vision’un kokuları koltukların altına yerleştirilen, havalandırma deliklerinden salan bir teknoloji sunuyordu. Filmde 30 farklı koku kullanıldı. “Koku beyni” olarak adlandırılan, motorlu bir makaraya sarılmış ve etrafında bir dizi parfüm olan bir kemer bulunmaktaydı. Film projektörünün üzerindeki işaretler doğrultusunda beyne komutlar gönderiliyor ve kokuların salgılanması sağlanıyordu. Smell-O-Vision ile o dönemde bir salonu donatmanın maliyeti 15.000 $ ile 1.000.000 $ arasındaydı.
Cihaz amaçlandığı gibi çalışmadı. Alınan geri dönüşlere göre; kokuların rahatsız edici bir tıslama ile salındığı belirtildi. Bir diğer sorun da kokuların görüntüyle senkronize olamamış olmasıydı. Seyircilerin rahatsız olmaması adına zayıf şekilde tasarlanmış kokular, izleyici tarafından yetersiz bulundu. Bazı teknik sorunlar ilk birkaç gösterimden sonra düzeltilse de hızlı yayılan eleştiriler Smell-O-Vision’un önünü kesti. Time dergisinin yaptığı 2000 kişilik ankete göre Smell-O-Vision “Tüm Zamanların En Kötü 100 Fikri” arasına girdi.
– iSmell Personal Scent Synthesizer
1999’da DigiScents, bir kullanıcı bir web sitesini ziyaret ettiğinde veya bir e-posta açtığında koku yaymak üzere tasarlanmış iSmell adlı bir kişisel bilgisayar birimi geliştirdi. Cihaz, doğal ve insan yapımı kokuları kopyalamak için karıştırılabilen 128 koku içeren bir kartuş içeriyordu. Bu sadece 10.000 farklı koku üretebiliyordu. DigiScents, kodlanabilen, dijitalleştirilebilen ve web sayfalarına veya e-postaya gömülebilen binlerce yaygın kokuyu dizine eklemişti.
Personal Scent Synthesizer bilgisayara bağlanmak için USB bağlantısı kullanan küçük bir cihazdı. Köpekbalığı yüzgeci şeklinde tasarlanan cihaz, üzerinde küçük delikler bulunduruyordu. Cihaz, Scent Stream adlı sürücü programı ile etkinleştiriliyordu ve yazıcıya benzer bir kartuş yardımıyla belirli kombinasyonlar yapılıp yeni kokular sentezleniyordu. Koku engelleme özelliği sayesinde kullanıcısına büyük bir konfor sağlamaktaydı.
Ne yazık ki iSmell bir ihtiyaca çözüm üretmiyordu ve bu da başarısızlığının temel sebebi oldu. DigiScents 20 milyon $’lık yatırımdan sonra, ihtiyaç duyduğu ek finansmanı sağlayamayınca 2001 yılında kapatıldı.
– Scent Dome
Scent Dome 2004 yılında piyasaya sürülen bir koku üretme cihazıydı. Yaklaşık 60 farklı koku üretebilen, 20 temel aroma içeren kartuşla kullanıma sunuldu. Kokuları tanımlamak için bir yazılım gerekiyordu. Bilgisayara yüklenen yazılım ile akıllı oda spreyi şeklinde tanımlanabilen bir kubbe kullanılıyordu. İlk aşamada internet üzerinden aromatik e-postalar gönderilmesini sağlayan sistem oldukça kısa süre hayatta kaldı.
– oPhone Duo
2014 yılında piyasaya çıkan oPhone Duo, maillerinizden mesajlarınıza, fotoğraflarınızdan sosyal medya paylaşımlarınıza kadar günlük hayatta kullandığınız birçok platformda kullanılabilen bir aromatik gönderi sistemidir. Instagram sayfanızda fotoğrafın üzerine insanları etiketlemek kadar kolay bir işleyişi vardır. Yazıcı mantığıyla çalışır ancak mürekkep kartuşları yerine “oChips” denen koku kartuşları bulundurmaktadır. oPhone Duo sayesinde 300.000’den fazla koku, başkalarına gönderilmek üzere aromatik olarak formüle edilebilir. Cihaz içinde bulunan kartuşlar sayesinde, telefondan onaylandığı takdirde, etiketleme yapılan kokuları odaya salar. Bu cihaz sayesinde uzağınızdaki sevdiklerinize yeni aldığınız bir parfümünüzü koklatabilir, yaptığınız bir kekin kokusunu gönderebilirsiniz.
– FeelReal
2015 yılında Sony tarafından sunulan FeelReal Mask, PlayStation VR Gözlük ile uyumlu olup oynanan oyunlara göre çeşitli koku, ısı, rüzgâr, buhar ve titreşim eklemektedir. FeelReal ile sanal gerçeklik gözlüğü, Bluetooth ve Wi-Fi aracılığıyla kolayca bağlanabilmektedir. Oyunlara göre değiştirilebilen 8 koku kapasitesi bulunmaktadır. Balıkçılık temelli oyunlardan meditasyon uygulamalarına savaş oyunlarından yarış oyunlarına birçok uygulama için aroma seçenekleri mevcuttur ve her bir aroma seti 50 $’dan satıştadır. Ateş ettiğinizde barut kokusu, yarış pistinde lastik kokusu alarak oyun deneyiminizi çok daha iyi bir seviyeye taşıyabilirsiniz.
300 $ fiyatıyla hala satışta olan FeelReal için de bazı olumsuz geri dönüşler mevcuttur. Kokunun salındığı merkez ile burun arasındaki mesafenin kısalığı kullanıcılara yoğun bir koku deneyimi yaşatmakta ve mide bulantısı, baş ağrısı gibi yan etkilere sebep olmaktadır. Bu da ürünün kullanım süresini hayli azaltmakta.
– 4DX
4DX, günümüzde en yaygın kullanıma sahip kokulu sinema sistemidir. 2009 yılında Güney Koreli sinema zinciri CJ’nin ürünü olarak piyasaya sunulmuştur. Gelişmiş teknolojisi ile koltuk hareketinin yanı sıra rüzgâr, sis ve koku gibi gerçekçi efektlerle üstün bir film deneyimi sağlamaktadır. Şirket, Eylül 2019 itibariyle 80’den fazla sinema ile ortaklık yaparak 65 ülkede 700’e yakın 4DX sineması oluşturmuştur. Ülkemizde de Cinemaximum’un ev sahipliği yaptığı 5 sinema salonu mevcuttur.
– Smellation
Smellation, koku teknolojilerinde Türkiye’de yenilik yaratmayı amaçlayan, henüz prototip olarak hayata geçirilmiş, TÜBİTAK’tan 1512 Teknogirişim Sermaye Desteği programı kapsamında hibe desteği almaya hak kazanmış bir projedir. Berfin Bayat, Sedef Öztürk ve Burak Özen tarafından kurulan BSB Teknoloji çatısı altında geliştirilmektedir. Cihaz, oyunla eş zamanlı olarak çeşitli kokuları oyun esnasında ortama vermekte, böylece oyun gerçekliğini artırarak kullanıcıya daha zengin bir oyun deneyimi sunmaktadır.
Akıllı koku sağlayıcısı olarak tasarlanan cihaz, kokuyu direkt burna vermek yerine daha rahat bir kullanım sağlamak amacıyla odaya salmaktadır. Oyun dışında oda kokusu ve film modülleri de bulunan cihaz, çok yakın zamanda satışa sunulması planlanmaktadır.
Avantajlar
Oyun ve sinema alanında yeni yeni yaygınlaşmaya başlayan koku teknolojilerinin, kullanıcılarına daha gerçekçi bir deneyim sunması tartışılmaz bir gerçektir. Kokuyu dijitalleştirme fikri henüz yeterince geliştirilememiş olsa da geleceği umut vaat eden bir teknolojidir.
Bazen bir yemeğin fotoğrafını görmek size o kadar cazip gelmese de kokusunu duymak son derece ilginizi çekebilir. Hatta belki bu, o yemeği sipariş etmenizi sağlayabilir. Bir uyarıcı olarak koku, kullanıcıların duygularında önemli etkilere sebep olur. Koku teknolojileri de tam bu bilgiyi işleyerek kullanıcılarıyla ürün arasındaki bağı kuvvetlendirir ve böylece pazarlamada önemli getiriler elde edilebilir. İnternet alışverişlerinde bir parfüm ya da kahve satın alırken koku teknolojilerinin kullanılması müşteri memnuniyetini artırabilir.
Bununla birlikte yalnızca ticarette değil, aynı zamanda tıpta da dijital koku teknolojilerinin kullanılması son derece etkili olmaktadır. Koku uyarımının mevcudiyet duygusunu indüklemesiyle iyileştirmede etkili olduğu kanıtlanmıştır. Yapılan çalışmalar gösteriyor ki terapilerde VR gözlük kullanımıyla birlikte kokuların kullanılması hastanın tedavisine katkı sağlamaktadır. Tedavi süreci hem kısalmakta hem daha etkin hale gelmektedir.
Çeşitli eğitimlerde koku teknolojilerinin kullanılması eğitimi daha yararlı hale getirebilir. Tehlike yaratabilecek kokuları tanımak için eğitimlerde koku teknolojileri kullanılması bu kokuların tanınmasını kolaylaştırabilir. Örneğin doğal gaz kaçağını tespit edebilmek için koku birincil faktördür ve önceden verilen kısa eğitim sayesinde tespiti daha kolay yapılabilir.
Mevcut Sorunlar
Her teknolojide olduğu gibi koku teknolojilerinde de bazı sorunlar mevcuttur. Koku uyarımının duygu durumunu etkilediğinden bahsetmiştik. Olumlu duyguların yanında olumsuz duyguların tetiklenmesi de muhtemeldir. Üretilen bazı cihazlarda koku engelleme özelliği bulunmaktadır. Kullanıcıda alerjik reaksiyon yaratmaması adına tüm dijital koku ürünlerinde bu özellik geliştirilmelidir.
Kullanılan kokuların kontrole tabi tutulması, toksik kimyasallarla üretilmiş olanların ayrımı için önem taşır. Kokuların, fiziksel ve ruhsal sağlığı etkilediği düşünüldüğünde kontrolsüz olması büyük tehlike arz eder. Örneğin, asetaldehit meyve kokusu üretebilen bir kimyasaldır ancak kanserojendir ve kansere yakalanma riskini arttırır. Bu sebeple üretimde uzmanların yer alması ve toksik maddelerin kullanımıyla ilgili gerekli yasal düzenlemeler şarttır.
İnsanlar arasında koku algısı farklıdır. Çoğunlukla insanların, meyveler ve içecekler gibi, toplumda gözlemleyebileceğimiz ve deneyimleyebileceğimiz ürünlere karşı benzer koku algısına sahip olduğu bilinmektedir. Ancak, Harley ve arkadaşları tarafından yapılan bir çalışmaya göre işaret edilen koku farklı algılanabilir. Koku algısı, insandan yaşa, cinsiyetten kültüre ve deneyimlere göre farklılık gösterebilir. Örneğin portakalın ekşiliği ülkeler arasında farklılık gösterir. Bu da bölgelere özel koku üretimi yapılmasını gerektirmektedir. Aksi taktirde bir meyvenin kokusu bile insanlar tarafından farklı algılanacak ve beğeniler azalacaktır.
Yalnızca üretim aşamasında değil hazırlık aşamasında da çeşitli sorunlar bulunmaktadır. Çoğu insanın tanıyabileceği bir koku üretmek için koku bileşenleri hakkında bilgi toplanması, araştırma yapılması ve ardından çoğu insanın bu kokuyu tanıyabileceği şekilde formüle edilmesi gerekir. Farklı bölgelerden koku bileşenlerine ilişkin veri toplanması zordur. Tüm mevcut sorunlar göz önüne alındığında dijital koku teknolojisinin geliştirilmesi gerektiği sonucuna varılmaktadır.
İngiliz şair Rudyard Kipling’e göre; “Gönül tellerini titretmek için kokular sesten daha kesindir.” Görme ve duymanın yanında kokunun bizi daha çok etkilediği çalışmalarla kanıtlanmış bir gerçektir. Böyle bir etki mekanizması varken bunu günlük hayatımıza entegre etmemek oldukça büyük bir kayıp olur. Günümüzde henüz yeterince yaygınlaşmamış olan koku teknolojilerinin gelişimi için küçük sayılabilecek adımlar atılmıştır. Daha büyük adımlar için teknolojinin gelişmesi ve mevcut sorunların çözülmesi gerekmektedir. Kim bilir, belki çok yakın zamanda sosyal medyada paylaştığımız fotoğraflara “koku etiketlemek” oldukça sıradan hale gelecektir. Belki de bir sonraki fizyoterapi tedavinize bir dijital koku ürünüyle birlikte gideceksinizdir.
Özlediğiniz tüm kokulara kilometrelerce uzaktan erişmek için belki de tek eksiğimiz biraz teknolojik gelişim. Henüz kulağınız alışmamış olsa da bizi mis kokulu bir gelecek beklediği kesin!
Aybala İMER
Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
PharmaIno Marketing Intern
KAYNAKÇA
- Fayazi, S., Babashahi, M., Rezaei M., (2011), The Effect Of Inhalation Aromatherapy On Anxiety Level of The Patients in Preoperative Period.
- Harley, D. ve diğerleri, (2018). Sensory VR: Smelling, Touching, and Eating Virtual Reality.
- Luo, E., Vega, K., (), Scentery: A Calming Multisensory Environment By Mixing Virtual Reality, Sound and Scent.
- Nozaki, Y. & Nakamoto, T., (2016), Odor Impression Prediction from Mass Spectra.
- Parashar, N., Kumar, N., (2017), A Concept of Digital Scent/Smell Technology: An Underrated Technolgy, International Journal on Recent and Innovation Trends in Computing and Communication Volume: 5 Issue: 1
- Pirkkalainen, H., Emerging Technology Adoption and Use, (2020).
- Sardo, J., Semiao, J. ve diğerleri, (2017), Portable Device for Touch, Taste and Smell Sensations in Augmented Reality Experiences.
- Serrano, B., Baños, R. M., & Botella, C. (2016). Virtual Reality and Stimulation of Touch and Smell for Inducing Relaxation: A Randomized Controlled Trial.
- Viswanathan, S., (2020), Digital Scent Technology-A Critical Overview.
- https://bilimfili.com/koku-hafizasinin-arkasindaki-bilim
- https://en.wikipedia.org/wiki/Digital_scent_technology#cite_note-22
- https://feelreal.com/
- https://nationalboardofreview.org/2014/01/innovations-cinema-aromarama/
- https://www.bilim.org/kokular-anilari-nasil-hatirlatir/
- https://www.inventionandtech.com/content/smell-o-vision-vs-aromarama-0?page=full
